Warunki siedliska winnicy

Na rozwój i plonowanie krzewów winorośli mają wpływ konkretne warunki siedliska, związane z ilością potrzebnego im światła, ciepła, wody i składników pokarmowych. Stworzenie optymalnego układu tych warunków wiąże się z wyborem najbardziej odpowiedniego stanowiska uprawy i stosowaniem właściwych zabiegów agrotechnicznych.

Światło

Padające promienie słoneczne ulegają w pewnym stopniu odbiciu i rozproszeniu, większa ich część zostaje jednak pochłonięta przez glebę i rośliny. Promieniowanie pochłonięte ma bezpośredni wpływ na temperaturę gleby i przyziemnej warstwy atmosfery oraz na efektywność fotosyntezy.
Intensywność promieniowania słonecznego zależy od kąta padania promieni słonecznych, stopnia zachmurzenia, zanieczyszczenia atmosfery i wysokości nad poziom morza. Najlepiej nasłonecznione są południowo-zachodnie, południowe lub w mniejszym stopniu południowo-wschodnie stoki wzgórz i wzniesień o spadku 10-30%. Większe odchylenie w kierunku zachodnim wpływa na wzrost wilgotności gleby i wyrównanie ekoklimatu winnicy, w kierunku wschodnim natomiast - na ekoklimat suchszy, bardziej ostry, o większych różnicach temperatur między dniem i nocą. Dla winnic zakładanych w Polsce, za najbardziej odpowiednie uważa się stoki o ekspozycji południowo-zachodniej. Różnice w nasłonecznieniu na stokach o różnej ekspozycji mają wpływ na długość okresu zalegania i grubość pokrywy śnieżnej w zimie. Na stokach zwróconych bardziej ku zachodowi pokrywa śnieżna jest grubsza i zalega dłużej. Opóźnia to początek wegetacji krzewów, co jest korzystne ze względu na mniejsze zagrożenie przymrozkami wiosennymi. Zachmurzenie i zanieczyszczenie atmosfery zmniejsza intensywność promieniowania słonecznego. Wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza intensywność promieniowania się zwiększa. W niektórych krajach o cieplejszym klimacie winorośl uprawiana jest niekiedy na znacznych wysokościach, np. w Boliwii - 2500-3000 m, w Pamirze - 2300 m, w Dagestanie -1400 m n.p.m. W naszych warunkach klimatycznych winnice mogą być zakładane do wysokości około 300 m n.p.m. Tereny położone wyżej, mimo dobrego nasłonecznienia, są wyraźnie chłodniejsze, o skróconym okresie wegetacyjnym.
Największa część nasłonecznienia rocznego przypada na lipiec. Nieco mniejsze nasłonecznienie jest w maju i sierpniu, a wyraźnie mniejsze w kwietniu i wrześniu. Mniejsze nasłonecznienie krzewów we wrześniu powoduje gorsze dojrzewanie owoców, szczególnie pogarsza ich wybarwienie. Roczna suma nasłonecznienia dla terenów Polski zamyka się w granicach 1500-1800 godzin. Dla winorośli są to wartości raczej niskie, dlatego tak ważny jest wybór odpowiedniego stanowiska, o wyższym niż przeciętne rocznym nasłonecznieniu. Także różne zabiegi agrotechniczne powinny sprzyjać lepszemu wykorzystaniu promieniowania słonecznego przez krzewy (rozstawa, formowanie, cięcie).

Temperatura

Warunki termiczne klimatu związane są bezpośrednio z wielkością promieniowania słonecznego, głównie pochłanianego przez glebę i rośliny. Przebieg temperatur w okresie wegetacyjnym i ilość ciepła dostarczanego krzewom ma decydujący wpływ na wielkość i jakość plonu owoców. W chłodniejsze lata owoce winorośli są wyraźnie mniejsze, mniej smaczne i aromatyczne, o wyższej zawartości kwasów.
Warunki termiczne Polski charakteryzuje przebieg izoterm stycznia (najchłodniejszego miesiąca roku), lipca (najcieplejszego miesiąca) i całego roku. Średnie izotermy stycznia mają przebieg przeważnie południkowy. Świadczy to o wpływie cieplejszych mas powietrza oceanicznego z zachodu, a chłodnego powietrza kontynentalnego ze wschodu. Średnia wieloletnia temperatura stycznia wynosi od około -1,5°C na północnym zachodzie do około -5,5°C na północnym wschodzie. Izotermy lipca mają układ bardziej równoleżnikowy, co świadczy o większej zależności temperatury lata od szerokości geograficznej. Średnia wieloletnia temperatura lipca wynosi w przybliżeniu od 17°C na Wybrzeżu do 19°C na południu Polski. Średnie wieloletnie wartości temperatury całego roku wynoszą w przybliżeniu od 6,5°C w północno-wschodniej części kraju do 8,5°C w części południowo-zachodniej. Najwyższe temperatury lata występuje na południu, a ekstremalnie niskie w zimie zdarzają się najczęściej we wschodniej części kraju. Największe spadki temperatury występują najczęściej w głębokich, bezodpływowych dolinach. Na sąsiadujących z nimi wzniesieniach temperatura jest przeważnie o kilka lub nawet kilkanaście stopni wyższa. Tereny zbyt często nawiedzane przez mrozy nie przedstawiają żadnej wartości jako stanowiska pod winnice.
Dobowe spadki temperatury poniżej 0°C w okresie wegetacji (przymrozki) stanowią poważne zagrożenie opłacalności uprawy winorośli. Terminy występowania ostatnich przymrozków wiosennych mieszczą się przeważnie w granicach od 20 kwietnia do 15 maja. Silniejsze kwietniowe przymrozki niszczą nabrzmiałe pąki, a majowe warzą młode latorośle, powodując utratę lub poważne zmniejszenie plonu owoców. Występujące od połowy października wczesne przymrozki jesienne niszczą liście winorośli, przerywając przedwcześnie proces asymilacji. Wpływa to na gorsze przygotowanie krzewów do przetrwania zimy. Najważniejszym, naturalnym sposobem ochrony krzewów przed przymrozkami jest wybór odpowiedniego stanowiska uprawy.
Zbocza wzgórz położone nawet kilkanaście metrów powyżej dna doliny, ze swobodnym odpływem zimnego (cięższego) powietrza, są dobrymi stanowiskami pod winnice. Długość tzw. termicznego okresu wegetacyjnego określa liczba dni ze średnią temperaturą dobową powyżej 5°C. Okres ten rozpoczyna się najwcześniej około 25 marca na południu Polski, a najpóźniej około 15 kwietnia na Pojezierzu Mazurskim i w górach. Najwcześniej kończy się również na Pojezierzu, a najpóźniej na południu, zachodzie i w pasie nadbałtyckim. Długość okresu wegetacyjnego w różnych częściach Polski wynosi 180-230 dni. Dłuższym okresem wegetacyjnym charakteryzują się tereny południowe, centralne i zachodnie, a najkrótszym obszary położone na północno-wschodnich krańcach Polski.
Na podstawie długości termicznego okresu wegetacyjnego (przyjmując jako temperaturę początkową 5°C) trudno precyzyjnie ocenić przydatność poszczególnych rejonów do uprawy winorośli, ponieważ rozpoczyna ona i kończy wegetację w temperaturze 8-10°C. Wymagania termiczne winorośli dokładniej określa tzw. suma temperatur aktywnych (STA), to jest suma średnich temperatur dziennych wszystkich dni okresu wegetacyjnego z temperaturą powyżej 10°C. Wartości STA wynoszą dla poszczególnych grup odmian:
- bardzo wczesne 2000-2200°C,
- wczesne 2200-2500°C,
- średnio wczesne 2500-2700°C,
- średnio późne 2700-2900°C,
- późne > 2900°C.
Najwyższe wartości STA mają rejony położone na południowy zachód od linii wyznaczonej przez miejscowości: Chełm, Lublin, Radom, Łódź, Poznań i Gorzów Wielkopolski.
Bardzo dobre pod winnice są wszystkie tereny o korzystnym mikroklimacie, położone w takich regionach Polski, jak: Kotlina Sandomierska, Wyżyna Małopolska, Pogórze Karpackie, Przedgórze Sudeckie, Nizina Śląska i Nizina Wielkopolska.
Krzewy winorośli mają wysokie wymagania termiczne we wszystkich fazach wegetacji, szczególnie w fazie kwitnienia i dojrzewania owoców. Niedobory ciepła w tych okresach powodują spadek wielkości i jakości plonu.

Woda

Winorośl potrzebuje znacznych ilości wody. Podstawowym źródłem wody są opady atmosferyczne. Ilość wody, z jakiej mogą korzystać rośliny, zależy od rocznych sum opadów w danym rejonie, pojemności wodnej gleby i intensywności parowania.
Średnia roczna suma opadów atmosferycznych dla obszaru Polski wynosi 500-800 mm. Najniższe są w centralnym pasie nizin. Wartości sum opadów wzrastają w kierunku północnym i, wyraźnie, w kierunku południowym. Ilość opadów rośnie wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza. Zbocza zbliżone do zachodnich są lepiej nawadniane dzięki częstszym frontom deszczonośnym z zachodu.
Ulewne deszcze są bardzo szkodliwe dla winnic zakładanych przeważnie na stokach, działają bowiem niszcząco na glebę. Niebezpieczne również są opady gradu, które uszkadzając liście ograniczają fotosyntezę i pogarszają stan sanitarny roślin. Pewne znaczenie w uzupełnianiu niedoboru wody w ekoklimacie winnicy ma rosa. Występuje ona częściej na równinach, rzadziej na stokach. Zbyt częste występowanie rosy na liściach krzewów sprzyja rozwojowi chorób grzybowych. Źródłem dużych ilości wody na wiosnę jest topniejący śnieg. Średnia wieloletnia grubość pokrywy śnieżnej wynosi od 5 cm na zachodzie do 10 cm w pozostałej części kraju. Pokrywa śnieżna odgrywa niezmiernie ważną rolę w ochronie systemu korzeniowego przed przemarzaniem. Stoki zwrócone bardziej ku zachodowi gromadzą więcej śniegu w zimie, a wiosną dłużej go utrzymują. Celowe jest ustawianie płotków i osłon zatrzymujących śnieg w winnicy.
Grubsza pokrywa śnieżna (dłużej topniejąca) opóźnia rozpoczęcie wegetacji krzewów, zmniejszając tym samym stopień zagrożenia przymrozkami wiosennymi.
Korzenie krzewów winorośli wykorzystują również wodę podsiąkającą z głębszych warstw gleby (wody głębinowe). Poziom wód gruntowych nie może być jednak wyższy niż 1,5-2 m od powierzchni gleby. Zalane wodą przez dłuższy czas korzenie gniją, krzewy chorują, a nawet giną.
Objawy nadmiaru wody w obrębie korzeni są podobne do objawów chlorozy (zwijanie się brzegów liści, żółknięcie, zasychanie). Natomiast objawy niedoboru wody (podczas suszy) to słaby wzrost latorośli i owoców, zasychanie pasierbów, żółknięcie liści. Krzewy winorośli mają najwyższe zapotrzebowanie na wodę w fazie intensywnego wzrostu latorośli i w okresie wzrostu jagód, czyli od połowy maja do połowy sierpnia. Faza kwitnienia (czerwiec) wymaga umiarkowanej wilgotności podłoża i minimalnej wilgotności powietrza. Zarówno susza, jak i nadmierne opady deszczu obniżają efektywność kwitnienia. Dojrzewanie owoców i drewnienie latorośli przebiegają lepiej podczas pogody bezdeszczowej. Wysoka wilgotność gleby przedłuża wzrost latorośli i opóźnia proces drewnienia, co źle wpływa na przygotowanie krzewów do zimy.
Suma letnich opadów atmosferycznych w Polsce jest dla krzewów winorośli w zasadzie wystarczająca. Rozkład opadów w poszczególnych miesiącach okresu wegetacyjnego niezupełnie jednak odpowiada ich wymaganiom. W maju często zdarzają się susze, a w czerwcu (kwitnienie) nadmierne opady. Również często występuje nadmiar opadów w fazie dojrzewania owoców (wrzesień), powodując ich pękanie i gnicie. Warunki wilgotnościowe zależą również pośrednio od typu gleby i częstości występowania wiatrów. Gleby cięższe, gliniasto-ilaste, o dużej pojemności wodnej, dłużej utrzymują wodę niż szybko wysychające gleby piaszczyste. Na terenach nie osłoniętych, narażonych na wysuszające działanie wiatru, częściej występuje niedobór wody. Na warunki wilgotnościowe ekoklimatu winnicy może mieć wpływ również plantator, stosując nawadnianie.

Wiatry

W okresie letnim najczęstsze są u nas wiatry zachodnie, przynoszące wilgotne powietrze znad Atlantyku. Towarzyszy im wzrost zachmurzenia i opady deszczu latem, a odwilże zimą. W zimie przeważają wiatry ze wschodu. Mają one charakter kontynentalny: suche i ciepłe w lecie, mroźne w zimie. Rzadziej występujące, ale bardzo szkodliwe, są wiatry północne i północno-wschodnie, często bowiem towarzyszą im majowe przymrozki. Jesienią dość częste są wiatry z kierunków południowych. Wiatry słabe, o prędkości do 3 m na sekundę, są pożyteczne dla ekoklimatu winnicy. Lekki przewiew dobrze wpływa na stan zdrowotny krzewów i przebieg asymilacji, a w okresie kwitnienia ułatwia zapylanie. Swobodny przepływ powietrza w winnicy ułatwiają wyższe formy krzewów. Niskie formowanie krzewów, tuż przy ziemi, pogarsza przewiewność i sprzyja rozwojowi chorób grzybowych.
Silniejsze wiatry wzmagają transpirację i działają wysuszająco na krzewy i glebę. Bardzo silne wiatry niszczą krzewy i rusztowania. Znane jest szkodliwe działanie silnych wiatrów przy niskiej temperaturze w zimie. Mroźny wiatr silnie schładza i wysusza krzewy, zmniejszając ich wytrzymałość na mróz. Bardzo pożyteczną rolę w ochronie przed silnymi wiatrami spełniają naturalne i sztuczne osłony przeciwwietrzne.

Gleba

W krajach winniczych uprawia się winorośl również na ubogich glebach kamienistych, piaszczystych lub silnie alkalicznych; często jest to jedyna możliwość ich wykorzystania. Może stąd wziął się pogląd, że winorośl plonuje dobrze na każdej glebie. W wielu rejonach winniczych końcowy efekt finansowy uprawy nie jest związany z ilością uzyskanych owoców, lecz raczej z jakością wyprodukowanego wina. Wprawdzie krzewy winorośli mają mocny i aktywny system korzeniowy, niemniej zasobność i struktura gleby wyraźnie wpływa na wielkość i jakość plonu owoców. Pod winnice często polecane są gleby lekkie, przepuszczalne i silnie się nagrzewające. Na tego typu glebach winorośl częściej jednak cierpi od przymrozków wiosennych i suszy. Jakość wina jest także niezadawalająca. Pod winnice należy polecić raczej średnio zwięzłe gleby gliniasto-piaszczyste, np. lessowe. Na glebach cięższych rozpoczęcie wegetacji opóźnia się o kilka dni, co często chroni krzewy przed spóźnionymi przymrozkami wiosennymi. Cięższe gleby gliniaste mają także większą pojemność wodną, wolniej wysychają, co chroni krzewy przed ujemnymi skutkami długotrwałej suszy. Pod winnice nie nadają się gleby, w których zbyt płytko znajduje się skała, nieprzepuszczalna glina lub woda. Poziom wód gruntowych nie może być wyższy niż 1,5-2 m.
W porównaniu z roślinami sadowniczymi winorośl ma szczególne wymagania co do odczynu podłoża. Odmiany pochodzące od winorośli właściwej wymagają obojętnego odczynu gleby, pH 6,5-7,2. Odmiany pochodzące od gatunków amerykańskich, szczególnie od Vitis riparia, dobrze rosną również na glebach lekko kwaśnych, pH 5-6. Stosując szczepienie na podkładkach amerykańskich, mamy większą możliwość dostosowania się do gleb o różnej zwięzłości i odczynie. Jeżeli winnica ma być założona na glebach ciężkich, zlewnych, gliniasto-ilastych lub na glebach o wysokiej zawartości wapnia, to sadzonki należy zaszczepić na przykład na podkładce Vitis berlandieri x Vitis riparia Teleki CR-2. Na gleby lżejsze, suchsze, mniej zasadowe, można użyć do szczepienia podkładkę Vitis riparia x Vitis rupestris K-1 lub Vitis riparia Gloire de Montpellier. Wzrost i plonowanie winorośli zależy głównie od zawartości w glebie powietrza, wody i składników pokarmowych. Najlepsze są gleby o strukturze gruzełkowatej, zawierające najwięcej tlenu i zapewniające swobodny rozrost korzeni krzewu. Wysoką pojemnością wodną charakteryzują się gleby o dużej zawartości cząstek ilastych i koloidalnych, tzw. cząstek spławialnych.